کتاب از رودکی تا بهار. ج اول. فرخی سیستانی

فرخى سيستانى 
(فوت: ۴۲۹ ه. ق)

۱. شعر فارسى در اين دوره[:سامانی] وضع خاصى دارد. هم دنباله ی روش گذشته[:غزنویان] است، و هم متفاوت با آن. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۱)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال
 
۲. با رسيدن محمود غزنوى به حكومت ايران، دو عامل تازه وارد تاريخ كشور می شود كه سر آن را قدرى تغيير می دهد: اشاره داشتيم كه ورود غلامان ترک به كشور از زمان سامانی ها شروع شده بود. گسترش اسلام به طرف شرق از آسيای ميانه تا تركستانِ چين راهِ جلو آنها را باز گذاشته بود و موجب شد كه ايرانيان غلامان و كنيزان ترک را بخرند يا به اسارت بگيرند، و اين موضوع يک تغيير بزرگ در منطقه ی خراسان ايجاد كرد. نتيجه ی نزديكش آن شد كه حكومت سامانى برافتاد، و در دراز مدت تأثير در سير تمدنى ايران گذارد. عده ی آن ها طورى زياد شد كه 
توانستند غلبه بكنند بر اربابان خود و با جلادتى[: چابکی] كه داشتند، بر نيمى از ايران تسلط يابند. 
اين كار با همدستى خلافت عباسى صورت گرفت که ترک و عرب با هم سازگاری خوبى داشتند. بعد خود ترک ها كارشان به جایى کشید که خليفه را ديگر قبول نـداشتند. 
سبكتكين، پدر محمود، غلامِ البتكينِ ترک بود. بعد آزاد شد، به سرداری سامانيان رسيد. پسرش محمود حاكم خراسان گرديد و سرانجام سامانيان را برانداخت. 
محمود[غزنوی] فرد بسيار مقتدرى بود و در ميان اميران بعد از اسلام ايران از همه معروف تر شده است. علتش لشكركشی هاى او به هندوستان بود، به بهانه ی جهاد و گسترش اسلام. معابد هندوها را غارت کرد، و ثروت هنگفتى به ايران آورد، و اين خود منشا تغییری در  جامعه و فکر ایرانی گردید.
چون ديگر موضوع نسب مهم نبود، هر فردى كه چند عاملى را در خود جمع می کرد، مى توائست اقبالِ به حكومت رسيدن داشته باشد. اين دو بيت معروف حنظله ی بادغیسی نوعى دستورالعمل شده بود: 
مهترى گر به كام شير در است 
یا بزرگی و عز و نعمت و جاه
يا چو مردانت مرگ روياروى 
سامانی ها در اواخر كار دچار هرج و مرج شده بودئد، و به همان سرنوشت دچار شدند که هر سلسله ی فرسوده اى می شود. محمود غزنوى جای آن ها را گرفت. چون هم غلام زاده بود و هم غيرايرانی، نمى توانست مورد قبول مردم ايران قرار بگیرد، اين بود كه در أغاز با خليفه ی بغداد همدست شد و پشتيبائى او را جلب نمود؛ سپس با لشكركشى به هند، خود را اسلام پناه معرفى کرد، و از همه زيان بارتر، با استفاده از ثروت هند، توانست نخبگان و سرجنبانان و شاعران را طرفدار و ستايشگر خود سازد، و از همين جا پایه ی ادبيات اغراق و مداحى گذارده شد. 
همراه با ثروتى كه از هند سرازير شده بود، وضع اجتماعى ايران نيز تغيير كرد. برده و كنيز در شهرهای خراسان فراوان و ارزان شد و خوشگذرانى و رفاه در ميان طبقاتی که در خدمت حكومت بودئد، رواج يافت و از جانب شاعران مورد تبليغ قرار گرفت. مکتب تازه اى در شعر پا گرفت و طی آن دیگر مفاهیم، معنی معمول خود را از دست دادند. 
در مجموع می توان گفت كه مدايح كسانی چون عنصرى و فرخی، بر سر هم موجب سرشكستگى ملت ايران گرديد و كشورگشایی های محمود با غارت و با كشتارهایی که داشت یک دوران تيره برای ايران و هند، هر دو، رقم زد. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۲)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۳. در همین دوران است كه دوگانه رفتارى ايرانى حدت می گيرد، بدين معنى كه هم شرابخوارى هست و هم محتسب تعزير مى كند. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۲)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۴. با افزایش غلامان، غلام بارگی نيز جزو رسم زمان مى شود، كه شعر شاعران سرشار است از توصیف آن، و داستان شخص محمود غزنوی با اياز ترک تا قرن ها زبـانزد ادبيات می ماند. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۲)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۵. گمان نمی كنم هیچ کس به اندازه ی محمود غزنوى به فكر و اعتبار ايرانى لطمه زده باشد. گرچه زبان شعر در زمان او رشد پيدا كرد، اين رشد در سايه ی يک خودشكنی خفت بار به دست آمد. موضوع اين بود كه محمود غزنوى عاشق زبان فارسى نبود، آن را وسيله ی كار خود و تحكبم موقعيت خود می دانست. احتياج داشت كه خود را به مردم ايران بقبولاند، و شاعران به منزله ی بلتدگوهاى تبليغاتى او بودند كه به كمک زيبایی زبان فارسی و لطف بیان، سلطنت او را تحمل پذير سازند. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۳)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال

۶. سياست دين گستری او[محمود غزنوی] از جانب خطيبانى كه در خدمت بودند تبليغ مى شد و از جانب عوام جذب می گردید. شاعران نيز در محافل «روشفكری» نفوذ داشتنند و مدايحى كه 
مى گفتند ، دهن به دهن می گشت، بدين گونه سياست ادب دوستى او نيز شروع كرد به اثر گذاردن، و حتى او را نمونه ی ادب پروری در تاريخ ادبیات معرفى کرد...
در واقع می توان گفت که یک طبقه ی سرمايه دار تازه ايجاد شد، و پایه ی اين مكتب را گذارد، كه براى اهل قلم شرط مرفه زیستن وابستگی به دستگاه حكومت باشد. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۴)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۷. شاعران دوره سامانی نيز نسبت به ارباب قدرت ستايشگری می كردند، ولی این همراه بود با مقدارى اعتدال و متانت، بنابراين خيلى بی پايه نبود. گذشته از آن، شاهان سامانى شايسته تر به ستايش بودند، فرهنگ دوست بودند، آزادمنش تر بودند و ارتباطشان با مردم طبیعی تر بود، نه مبتنى بر تزوير. در زمان محمود، حتى كشتارهای وحشيانه در هتدوستان و خود ايران از جانب شاعران مورد تشویق و تمجید قرار می گرفت... اين ديگر سنت شد و در زمان سلجوقی ها هم ادامه يافت، و شعر اين مسير را طی کرد تا رسید به سعدى، كه او لحن و سبک ديگرى در كار گرفت. 
اكنون اين سال هست كه چرا جامعه ی ايرانى برای پذیرش اين روش زمينه ی مساعد داشت؟ 
براى آن كه مرجع رسيدگى و حساب و كتابى در كار نبود. قانون حكومت نمی كرد. فرد حكومت مى كرد و هر كسى در سلسله مراتب اجتماعى خود ناچار بود که از شخص بالاتر از خود اطاعت ببرد و به او تملق بگويد، و در صورت لزوم دروغ بگوید. 
در غير این صورت كارش لنگ مى ماند. مقدارى زبان چرب و نرم، گره ها را باز می کرد. به هر حال، یا می بایست زور داشت، يا خضوع به كار برد. در مثل هم می گفتند: « دستی که نتوان بريد بايد بوسيد.» 
اگر انتظار برود که روزى اين خصيصه از ايرانى زدوده شود، بايد کلمات در معنای اصلی خود به کار روند، و اين مستلزم آن است كه، قانون جاى روابط را بگیرد، و هر کسی اطمینان به حفظ حق خود داشته باشد.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۴)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۸. او[فرخی سیستانی] مرد فقيرى بود در سیستان، گمنام، در خدمت يكى از دهقان های سيستان که برای او كار می كرد و مزد می گرفت؛ ولی چون استعداد داشت، يک اتفاق كوچک او را از اين مسكنت بيرون کشید. از قراری که نظام عروضى در چهار مقاله حكايت كرده است، جريان اين شد که او از کارفرمای خود تقاضای اضافه مزد کرد، و او نپذيرفت. فرخى هم از فرط استيصال دل به مهاجرت نهاد و از سيستان بيرون آمد، و رسيد به قلمرو چغانيان كه دركنار جيحون حکومتی داشتند. چون ايران پاره پاره بود، آنان[: چغانیان] هم بـخشى از آن را در اختيار گرفته بودند، ولى ادب دوست و با فرهنگ بودند. فرخى آن قصيده ی معروف را گفت: با کاروان حلّه برفتم ز سیستان... و آن را به آن ها[: چغانیان] تقديم كرد و از آن روز كارش بالا گرفت...
پس از أن كه چندى در آنجا ماند و شهرتى به هم زد، رفت به دربار محمود غزنوى و در جا شروع به شكفتن كرد. 
جزو دو سه شاعر مهمّ دربار محمود گرديد و بنا به آنچه در تذكره ها آمده و از شعرهای خود او هم بر مى أيد، داراى ثروت هنگفتى شد. بيست غلام و كنيز داشته است، و اسب و ثروت و جواهر. مردى يك لاقبا از سيستان بيرون آمد، از بركت كلام و حسن اتفاق، ناگهان به ناز و نعمت غير منتظره اى رسيد، اين خود نمونه اى است از وضع سياسی و اقتصادی محمود. چند تن ديگرى هم نظير او بودند كه عنصرى در رأس أنها بود. زبان فارسی به راستى گسترش پیداكرد، ولى به چه فيمت؟ به قیمت آن كه فكر ایرانى بیفتد در مسیر خاصی که عزت نفس او را فرو آورد.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۵ و ۱۶۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۹. از همين زمان وزنه ی كار افتاد روى شعر، در دوره سامانى نثر هم رونقى داشت كه بلعمى نمودار آن است. در اين دوره تنها يك استثناء تاريح بيهقى است، كه در میان نثرهای زبان فارسى درخشش خاصى دارد. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۰. به هر حال، فرخى سيستانى شاعر مهمى است، گرچه بايد اخلاق او را از شعرش جدا كرد. به طور كلى نظام هایى كه بخواهند فقط به فكر خودشان باشند، خود به خود در زمان آن ها اخلاق و فرهنگ تنزل پیدا می کند. قلم ها خریده می شوند، یا در سایه می مانند، و روشن بينان واقعى در معرض فراموشى يا طرد قرار می گيرند. مسابقه ای براى تقرب به دستگاه قدرت در می گیرد كه اصالت فكر در آن میان پامال خواهد شد.

(فرخی سیستانی، ص۱۶۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۱. فرخى داراى سبک خاصى است كه مهم ترين ويژگیش روانی كلام است. در کل زبان فارسی مى خواهم از دو نفر ديگر نام ببرم كه همين روان و سهولت بيان را دارند، يکی سعدى و ديگری - شايد تعجب كنيد - 
ایرج ميرزا. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال

۱۲. فرخى با جودت [نیکویی] ذهنى که دارد، شعرش بسيار دلپسند شده، مدح هايش را كه كنار بگذاریم، تشبيب های شعری اش در وصف طبيعت و معشوق، جزو شاهكارهای زبان فارسى به شمار می آيند. به طور کلی 
شاعر شاد و خوشگذرانی است، و اين جنبه ی شاد طبع ايرانى را در سخن خود بازتاب می دهد. در دورانى كه پر از جنگ و کشتار بوده، اين همه تغزل های بى غمانه، دوگانگی خصلت ایرانى را نمود می دهند. 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۳. فرخى سيستانى یک نمونه است، بر این كه ايرانى وقتى فرصتى به دست بیاورد نشان می دهد که چقدر نشاط پرست است... 
(فرخی سیستانی، ص۱۶۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۴. در زمان فرخى هنوز عشق بُعد معنوى پيدا نكرده، يعنی عرفانى نشده، بلکه در همان غنای جسم متوقف است؛ بنابراین این شاعر زیباییِ ملموس است. خود اعتراف دارد که در لذائذ جسمانی غوطه‌ور است.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۷)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۵.  شاعران این دوره[غزنویان] برای آنکه خود را محروم نگذارده باشند، بدنه ی شعر را به دو قسمت می کردند: سهم خود و سهم کسب. سهم خود شامل وصف طبیعت و عشق و حسب حال می شد که از دل بر می آمد، و سهم کسب برای ممدوح بود به قصد دریافت پاداش... چنین می‌نماید که مدایح را جزء شعر حساب نمی کردند ولی خود را ملزم می دیدند که چیزی در کام قدرت زمان بریزند. شاید به خود می قبولاندند که قدرت، ولو ناشایست، خود را توجیه می‌کند. همین اندازه که هست معلوم می شود که باید باشد، اراده ی آسمانی پشت آن است.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۷)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۶. زندگی شعری فرخی را باید در دایره تاریخ زمان محمود سنجید. محمود غزنوی تفکر زمان خود را شکل داد و چنان که دیدیم با پول‌هایی که داشت به خوشگذرانی مطیعانه، اعتبار تازه ای بخشید.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۷)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۷. [محمود غزنوی] همه چیز را در خدمت سیاست گذارده بود؛ ادعای دینداریش صادقانه نبود، همانگونه که ادعای ایرانی گرائیش. هم می‌خواست غازی اسلام قلمداد شود و هم با شاهان داستانی ایرانی چون فریدون و کاووس و خسرو پهلو بزند.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۷)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۸. [محمود غزنوی] معلوم نیست که زبان فارسی را درست می فهمیده یا نه، چون زبان خانوادگیش نبوده. وقتی در ری کتابخانه ها را می سوزاند، چگونه بتوان گفت که طرفدار علم و ادب بوده؟...
سلطان محمود[غزنوی] با همه ی ادعای دینداری، شک نیست که شراب می خورده؛ و اما رابطه اش با ایاز، گرچه شاعران کوشیده‌اند که آن را در یک لفاف معنویت بپیچند؛ ماهیت آن از دید تاریخ پنهان نیست. دوگانه رفتاری و سست اعتقادی ای که در زمان محمود پایه گرفت، و در عصر سلجوقی و خوارزمشاهی هم ادامه یافت؛ زمینه‌ای برای یورش مغول فراهم کرد، زیرا مردم با آن تزلزل اعتقادی، نمی‌توانستند چنان که باید در برابر مقابل یکدست بمانند. در دوره ی غزنوی، به روایت کتابهای زمان، و از جمله تاریخ بیهقی، تمام نواهی دین از نوع شراب خواری و غلام بارگی و غصب اموال در میان کارگزاران حکومت رواج داشته است، و این در حالی بود که در لشکرکشی به نام گسترش اسلام، جزو سیاست روز شده بود. بنابراین تاریخ غزنویان، به عنوان شروع یک دوران انحطاط فکری در ایران قابل توجه است.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۸)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۱۹. سلجوقیان، دنباله گیر حکومت غزنویان بودند، و برای آگاهی و انحطاط معنوی دوران آن ها همان کافی است که به «تاریخ راحة الصدور» راوندی و «دیوان ناصرخسرو» مراجعه شود. شکست ایران در برابر مغول به علت همین انحطاط بود.

(فرخی سیستانی، ص۱۶۸)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۰. مغولان یک جهتی فکر می‌کردند ولی ایرانیان نمی‌دانستند بر پایه ی چه اندیشه ی محکمی دفاع کنند. به مغولان تازه نفس، گرسنه تابع یک سردار، تابع یک «یاسا» بودند و کاری جز کشتن و کشته شدن نداشتند، ولی ایرانیان فقط می‌خواستند از جان و مال خود دفاع کنند، نه از کشور.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۸)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۱. ... از همه جا بهتر تاریخ بیهقی است چون شرح جزئیات را در بر دارد، و می گوید که در این دوران محمود غزنوی و پسرش مسعود چگونه اشخاص می توانستند خیلی راحت با دو نوع فکر زندگی بکنند: هم دین دار باشند، هم بی دین... این چیزی است که ملت های دیگر کم تر توانستند از عهده اش بربیایند؛ ولی در ایران جا افتاد و ادامه پیدا کرد و توانست واقعاً یک تیره ی تمدنی کشور بشود.
(فرخی سیستانی، ص۱۶۸)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۲. دومین قصیده ای که فرخی با آمدن به دربار چغانیان (در ناحیه ی افغانستان و تخارستان) سرود قصیده داغگاه است:
چون پرند نیلگون بر روی پوشد مرغزار
پرنیان هفت رنگ اندر سر آرد کوهسار
به عشق های عرفانى که می رسیم، يعنى سعدى، مولوى، حافظ و... در آنها جسم و روان را با هم آميخته می بينيم. ولى در اين جا[اشعار فرخی] و در دوره سامانى، عشق ها طبيعی و ساده اند، يعنى روابط از روى نياز لطيف انسانى شكل م گیرند. اين عشقى است كه در قرن چهارم و پنجم رواج داشته.حدود ۱۰۰۰ سال پیش.
(فرخی سیستانی، ص۱۷۱)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال
 
۲۳. ز بهر دوستیِ بالای معشوق
پرستد سایه ی سرو و صنوبر 
ز بهر رنگ و بوی جعد معشوق 
نباشد سلعتی بی سنبلِ تر
در واقع مى شود گفت كه شعر[فرخی] تا حدى جنبه ی فرويدى دارد.... رابطه ی عاشق و معشوق را بنيادى گرفته، يعنى همه چيز بر محور عشق می گردد.. توجه داشته باشيم كه هنوز عشق عرفانى پا به ميدان ننهاده. 
فرخی سيستانى، خيلى صريح و بی پرده درباره ی عشق حرف می زند. آن زمان كه طبقه ی مرفه از همه چيز برخوردار بوده، فكر ديگرى جز معاشقه ی جسم به جسم نداشته، و اين یک امتياز را به معشوق مى داده كه در خلوت نسبت به او خاضع بماند.
(فرخی سیستانی، ص۱۷۳)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۴. فرخی قصیده معروفی دارد در مدح امیر یوسف برادر سلطان محمود. ببینید که غزلش چقدر بی پرواست:
یاد باد آن شب کان شمسه ی خوبان طراز 
به طرب داشت مرا تا بگه بانگ نماز 
طراز در یکی از نواحی ترکستان چین است که از آنجا غلامان و کنیزان زیبا می آوردند، خیلی معروف در ادب فارسی، مثل فرخار. قابل توجه است که عیش شبانه را با نماز ارتباط می‌دهد.
(فرخی سیستانی، ص۱۷۳)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۵.  پرسش: آیا مى شود گفت كه شعر و شاعری، صرف نظر از اين كه از نظر فرهنگى مزيت های اساسی برای حفظ فرهنگ و تمدن ايرانى داشته، سه خصيصه ی نامطلوب: تملق، بوقلمون صفتی و تلون و همچنين مغايرت ظاهر و باطن و عدم وجود ثابت قدمى رأ نيز موجب شده است که همواره در تاريخ ايران، به ويژه تاريخ معاصر، در رفتار ايرانيان مشاهده می شود؟...
پاسخ: اصولاً يک ملت، يك قوم بايد موازنه ی فكرى داشته باشد تا بتواند روال زندى عادى رو به پیشرفت را ادامه بدهد. موازنة فكرى خيلى مهم است، و آن به اين معناست كه بين دو نيمه ی انديشه ی انسانى، كه نیمى احساسی- تخيلى است و نيمی ديگر عقلانى - استدلالى، تعادل باشد. اگر يكى غلبه بكند، اين تعادل به هم هم می خورد، و مشکلات اجتماعى پديد می آورد. اگر جنبه ی حسابگرانه و عقلانى غلبه بكند، زندگی لطفش را از دست می دهد؛ اگر جنبه ی ديگر غلبه بكند، كارها از روال خارج می شود. 
ما بیش از حد أن بدنه ی شاعرانه را رشد داده ايم. منظور خود شعر نيست، بلكه آن زائده های شعر است، طفيلى هاى آن، يعنى تفكر تخيلى و ضد استدلالى، ضد منطق. اين بیش از حد رشد كرده و مشكل ما الان در اين است؛ زيرا ما در زمانى به سر مى بريم که نیاز زندگی ایجاب می كند كه مسائل روى منطق و عقل، بيشتر حركت كنند. بايد سعى کنیم این موازنه برگردد، و بچرخيم به طرف تعقل، به طرف انديشه ی منطقى و استدلالی...

ما زیاد اسیر شعرزدگی هستیم، درست است که شعر باعث شده که ایران بتواند یک ادبیات بسیار گسترده و درخشان ایجاد بکند؛ ولی حساب آن را باید از زندگی عملی جدا کنیم. این کار لازمه اش تغییر بنیادی در زندگی اجتماعی و اقتصادی است، و البته سیاست، زیرا در یک جامعه باید احساس امنیت بشود تا هر کسی حرف خود را صاف و راست بزند.
(فرخی سیستانی، ص۱۷۵ و ۱۷۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۶. در دوران فرخی هنوز آنقدر پیچیدگی در کلام پیدا نشده است. یک قرن بعد، چون می رسد مثلاً به نظامی، صنعتگری باب روز می‌شود. باید دید که هر کسی در سبک خود موفق بوده است یا نه. فرخی کسی است که روانی کلامش مهم است. همچنین فکر رونده ای دارد صنعت برایش مهم نیست.
(فرخی سیستانی، ص ۱۷۶)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال

۲۷. با کاروان حله برفتم ز سیستان 
با حله ای تنیده ز دل بافته ز جان 
سیستان بر سر جاده ابریشم بوده است. این قصیده نخستین شعری است که به نام فرخی ثبت شده است. شاید زیباترین توصیفی باشد که از شعر بتوان کرد.
(فرخی سیستانی، ص ۱۷۷)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال 

۲۸. تا پیش از کشف حجاب و آشنایی با فرهنگ اروپایی قدری فربه بودن معشوق جزو محاسن بود به خصوص در دوره قاجار.
ولی در دوران جدید سلیقه ها تغییر کرده و چون پیکر در معرض دید است، لاغری و چابکی بیشتر مورد پسند شناخته می شود.
در زمان فرخی نیز، پسند زیبایی با قدری فربهی میانه داشته، و فرقی به علت مزایای دیگر معشوق، لاغری او را با نوعی اغماض می پذیرد.
(فرخی سیستانی، ص ۱۸۳)
● از رودکی تا بهار، محمدعلی اسلامی ندوشن، چاپ اول، بهار ۱۳۸۳، چاپخانه ی راد، قیمت ۴۰۰۰۰ ریال